System prawa spadkowego dzieli się na dwa rodzaje dziedziczenia:
- ustawowe – gdy spadkodawca przed śmiercią nie sporządził ważnego testamentu,
- testamentowe – gdy spadkodawca przed śmiercią sporządził ważny testament.
Zgodnie z regulacją prawną w pierwszej kolejności miejsce ma dziedziczenie testamentowe. Właśnie dlatego w pierwszej kolejności ustala się czy spadkodawca pozostawił po sobie testament w formie pisemnej lub ustnej a następnie bada się czy pozostawiony testament jest ważny. Poszukiwanie testamentu w praktyce ciąży na najbliższych spadkodawcy oraz bliskich spadkobiercy.
Dziedziczenie ustawowe całego spadku ma miejsce, kiedy spadkodawca nie powołał spadkobiercy lub gdyż żadna z osób, które powołał nie chce dziedziczyć albo nie może być spadkobiercą:
gdy spadkodawca nigdy nie sporządził żadnego testamentu, a w każdym razie brak jest informacji o tym, aby kiedykolwiek testament sporządził;
gdy spadkodawca sporządził testament, który jednak w toku postępowania sądowego okazał się nieważny, przykładowo, gdy spadkodawca sporządził więcej niż jeden testament i żadnego z nich nie odwołał (aby doszło do dziedziczenia ustawowego nieważne muszą być wszystkie testamenty);
gdy spadkodawca sporządził testament, który zaginął lub też został zniszczony i nie jest możliwe odtworzenie jego treści (np. na podstawie innych dokumentów czy zeznań świadków).
W kontekście art. 926 § 2 k.c. można stwierdzić, że dziedziczenie ustawowe ma podejście do dziedziczenia testamentowego – charakter subsydiarny. Należy jednak wskazać, że w praktyce to właśnie dziedziczenie ustawowe ma podstawowe znaczenie. Jedynie niewielka część potencjalnych spadkodawców decyduje się na rozrządzenie swoim majątkiem przez testament, wskutek czego porządek dziedziczenia większości przypadków wyznaczają przepisy ustawy.
Porządek dziedziczenia
Ustawodawca w IV księdze Kodeksu cywilnego uregulował w sposób szczegółowy kolejność dziedziczenia. W tym celu spadkobiercy zostali podzieleni na grupy. Zgodnie z regulacjami spadkobiercy, którzy należą do dalszej grupy dochodzą do dziedziczenia dopiero wówczas, kiedy nie ma spadkobierców w bliższej grupie. Polski ustawodawca przewidział dość odmienną sytuację małżonka, który dziedziczy zarówno w pierwszej, drugiej, jak i trzeciej grupie. Kręgi te dochodzą do dziedziczenia w ustalonej kolejności. Jeśli grupa wcześniejsza dochodzi do dziedziczenia to dalsza grupa jest od niego wyłączona.
Możemy wyróżnić następujące klasy dziedziczenia:
małżonek i zstępni spadkodawcy- art. 931 k.c. – Dzieci spadkodawcy posiadają pierwszeństwo dziedziczenia wraz z małżonkiem spadkodawcy. Zgodnie z ustawą dziedziczą w równych częściach, przy czym małżonek ma zapewnione prawo do ¼ spadku. Gdyby dziecko spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku to dziedziczą jego dzieci. Taka sama sytuacja ma miejsce w sytuacji, gdy spadkobiercy odrzucają spadek, jeżeli dziecko odrzuci do dziedziczą jego dzieci. Powołanie do dziedziczenia nie wiąże się z tym czy dziecko jest z małżeństwa czy też poza małżeństwa. Ponadto nie ma znaczenia czy ustalenie ojcostwa ustaliło przed otwarciem spadku czy po jego otwarciu.
w braku zstępnych: małżonek i rodzice – art. 932 § 1 k.c., a w braku zstępnych
i małżonka: rodzice – art. 932 § 3 k.c. W braku zstępnych i jednego z rodziców: małżonek, drugi z rodziców i rodzeństwo oraz zstępni rodzeństwa, w braku zstępnych, małżonka i jednego z rodziców: drugi rodzic, rodzeństwo i zstępni rodzeństwa – art. 932 § 4 i 5 k.c., a w braku zstępnych, małżonka i rodziców: rodzeństwo i zstępni rodzeństwa. Jeżeli spadkobiercy z I grupy nie dożyją otwarcia spadku dochodzi do dziedziczenia przez spadkobierców z II grupy. W przypadku, gdy dochodzi do dziedziczenia przez tą grupę, prawo do spadku przysługuje małżonkowi i jego rodzicom. Do dziedziczenia przez rodzeństwo dochodzi dopiero wtedy, gdy jedno z rodziców nie dożyło otwarcia spadku. Udział spadkowy, który przypadałby zmarłemu ojcu lub matce spadkodawcy, przypadać będzie rodzeństwu spadkodawcy w częściach równych. Rodzice spadkodawcy zawsze dziedziczą przed rodzeństwem spadkodawcy. Nawet, jeżeli nie ma zstępnych i małżonka. W takiej sytuacji dochodzi do równego dziedziczenia przez oboje rodziców.w braku zstępnych, małżonka, rodziców, rodzeństwa i zstępnych rodzeństwa: dziadkowie i ich zstępni- art. 934 §1, §2 i § 3 k.c. Jeżeli dochodzi do sytuacji, w której spadkodawca nie ma zstępnych, małżonka, rodziców, rodzeństwa i zstępnych rodzeństwa spadkodawcy cały spadek przypada dziadkom spadkodawcy. Jeżeli któreś z dziadków spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, udział spadkowy, przypada jego zstępnym. W braku zstępnych tego z dziadków, który nie dożył otwarcia spadku, udział spadkowy, który by mu przypadał, trafia do pozostałych dziadków w częściach równych.
w braku małżonka i krewnych: pasierbowie, których żadne z rodziców nie dożyło otwarcia spadku – art. 934 1 k.c. W sytuacji, gdy nie ma małżonka i krewnych z wyższych grup w krąg spadkobierców wchodzi czwarta grupa. W grę wchodzi dziedziczenie przez dzieci małżonka spadkodawcy. Pasierbowie dziedziczą, spadek w częściach równych. Warunkiem jest, że w chwili otwarcia nie powinien dożyć żaden z naturalnych rodziców.
w braku małżonka, krewnych i pasierbów: Gmina ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy lub Skarb Państwa – art.935 k.c. Zgodnie z obecną regulacją w przypadku, kiedy spadkobierca nie pozostawił testamentu bądź jego testament jest nieważny, z braku innych spadkobierców ustawowych. Na samym końcu, jeżeli nie ma żadnych spadkobierców z grup I-IV miejsce ma dziedziczenie przez gminę ostatniego miejsca meldunku spadkodawcy. Gminie przysługuje także pierwszeństwo dziedziczenia przed Skarbem Państwa. Finalny w hierarchii Skarb Państwa staje się spadkobiercą ustawowym jako ostatni. Skarb Państwa dziedziczy dopiero w sytuacji, gdy nie jest możliwe ustalenie miejsca ostatniego meldunku czy też, gdy spadkodawca mieszkał na stałe poza granicami kraju.
Na koniec warto dodać, że dowodem istnienia pokrewieństwa i powinowactwa są wyłącznie akty stanu cywilnego. Ich niezgodność z prawdą może być udowodniona jedynie w postępowaniu sądowym, przy czym chodzi o postępowanie właściwe w sprawach dotyczących stanu cywilnego, nie zaś postępowania spadkowego. Oznacza to, iż przy dokumentowaniu praw do spadku ani sąd, ani notariusz nie są władni dokonywać ustaleń w tym zakresie w oparciu o inne dowody.