Prawo spadkowe przewiduje szczególną ochronę najbliższych krewnych zmarłego, gwarantując im prawo do zachowku. Jednak nie zawsze osoba uprawniona do zachowku otrzyma jego pełną wysokość, a w pewnych okolicznościach może nawet zostać go całkowicie pozbawiona. Warto wiedzieć, kiedy i w jaki sposób można skutecznie ograniczyć lub wyłączyć prawo do zachowku.
Czym jest zachowek?
Zachowek to instytucja prawa spadkowego, która ma na celu ochronę najbliższej rodziny spadkodawcy przed całkowitym pominięciem w testamencie. Zgodnie z art. 991 §1 k.c., do zachowku uprawnieni są zstępni, małżonek oraz rodzice spadkodawcy, jeśli byliby powołani do spadku z ustawy.
Wysokość zachowku
Wysokość zachowku wynosi połowę wartości udziału spadkowego, który przypadłby danej osobie przy dziedziczeniu ustawowym, a jeśli osoba ta jest trwale niezdolna do pracy lub małoletnia — dwie trzecie tego udziału. Przy obliczaniu zachowku dolicza się do spadku, darowizny oraz zapisy windykacyjne dokonane przez spadkodawcę. Nie podlegają uwzględnieniu drobne darowizny, zwyczajowo w danych stosunkach przyjęte oraz darowizny dokonane przed ponad 10 laty, licząc wstecz od otwarcia spadku, jeśli obdarowanym była osoba niebędąca spadkobiercą albo osoba nie mająca prawa do zachowku, tzn. limit czasowy nie działa względem osoby będącej spadkobiercą lub uprawnionej do zachowku, co oznacza konieczność doliczenia również dawniejszych darowizn.
Pozbawienie prawa do zachowku — niegodność dziedziczenia
Jednym z najcięższych sposobów pozbawienia prawa do zachowku jest uznanie spadkobiercy za niegodnego dziedziczenia. Sąd może orzec w tym względzie, jeśli spadkobierca:
- dopuścił się umyślnie ciężkiego przestępstwa przeciwko spadkodawcy,
- podstępem lub groźbą nakłonił spadkodawcę do sporządzenia lub odwołania testamentu,
- umyślnie ukrył, zniszczył, podrobił lub przerobił testament spadkodawcy,
- uporczywie uchylał się od wykonywania wobec spadkodawcy obowiązku alimentacyjnego określonego co do wysokości orzeczeniem sądowym, ugodą zawartą przed sądem albo inną umową,
- uporczywie uchylał się od wykonywania obowiązku pieczy nad spadkodawcą, w szczególności wynikającego z władzy rodzicielskiej, opieki, sprawowania funkcji rodzica zastępczego, małżeńskiego obowiązku wzajemnej pomocy albo obowiązku wzajemnego szacunku i wspierania się rodzica i dziecka
W takich przypadkach osoba uznana za niegodną dziedziczenia jest traktowana tak, jakby nie dożyła otwarcia spadku. Uznania spadkobiercy za niegodnego może żądać każdy, kto ma w tym interes. Z żądaniem takim może wystąpić w ciągu roku od dnia, w którym dowiedział się o przyczynie niegodności, nie później jednak niż przed upływem lat trzech od otwarcia spadku.
Wydziedziczenie w testamencie
Spadkodawca może również pozbawić osoby bliskie prawa do zachowku poprzez wydziedziczenie, które musi nastąpić w testamencie. Przyczyny wydziedziczenia to:
- popełnienie umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci przeciwko spadkodawcy lub jednej z najbliższych mu osób,
- uporczywe postępowanie wbrew woli spadkodawcy w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego,
- uporczywe niedopełnianie obowiązków rodzinnych względem spadkodawcy.
Wydziedziczenie musi być jasno określone w testamencie i odpowiednio uzasadnione. W przeciwnym razie może być podważone przed sądem. Należy mieć na uwadze, iż zstępni wydziedziczonego zstępnego są uprawnieni do zachowku, chociażby przeżył on spadkodawcę.
Obniżenie wysokości zachowku
Nawet jeśli osoba uprawniona do zachowku nie została wydziedziczona ani uznana za niegodną, sąd może obniżyć wysokość przysługującego jej zachowku, jeśli jego wypłata byłaby sprzeczna z zasadami współżycia społecznego (art. 5 Kodeksu cywilnego). Przykłady takich sytuacji to np.:
- trwały konflikt rodzinny z winy osoby uprawnionej,
- brak wsparcia dla spadkodawcy w czasie choroby czy starości,
- nadużywanie alkoholu lub narkotyków przez uprawnionego.
Powyższe potwierdza chociażby wyrok Sądu Apelacyjnego w Lublinie z dnia 27 stycznia 2016 r., sygn. akt I ACa 848/14:
Agresywne zachowania dorosłego syna wobec samotnej matki, wymagającej opieki ze względu na wiek i stan zdrowia, są zachowaniami niegodnymi, naruszającymi podstawowe zasady moralności, zaś jego wystąpienie z roszczeniem o zachowek stanowi nadużycie prawa w rozumieniu art. 5 k.c.
Alternatywy dla darowizny
Umowa dożywocia – zamiast darowizny można zawrzeć umowę dożywocia, w ramach której obdarowany zobowiązuje się zapewnić darczyńcy dożywotnie utrzymanie (np. mieszkanie, opiekę). Takie przekazanie majątku nie jest doliczane do substratu zachowku, więc nie stanowi podstawy do roszczeń.
Zrzeczenie się dziedziczenia – Można zawrzeć umowę ze spadkobiercą ustawowym w formie aktu notarialnego, na mocy której zrzeka się on dziedziczenia lub prawa do zachowku. To skuteczny sposób, ale wymaga zgody drugiej strony. Zrzeczenie się dziedziczenia obejmuje również zstępnych zrzekającego się, chyba że umówiono się inaczej. Zrzekający się oraz jego zstępni, których obejmuje zrzeczenie się dziedziczenia, zostają wyłączeni od dziedziczenia, tak jakby nie dożyli otwarcia spadku.
Przedawnienie roszczeń z tytułu zachowku
Roszczenia uprawnionego z tytułu zachowku przedawniają się z upływem lat pięciu od ogłoszenia testamentu. Roszczenie przeciwko osobie obowiązanej do uzupełnienia zachowku z tytułu otrzymanych od spadkodawcy zapisu windykacyjnego lub darowizny przedawnia się z upływem lat pięciu od otwarcia spadku.
Podsumowanie
Pozbawienie lub obniżenie zachowku nie jest proste, ale możliwe w określonych okolicznościach. Profesjonalna pomoc prawnika jest kluczowa w sprawach dotyczących zachowku. Prawnik pomoże w zgromadzeniu niezbędnych dokumentów, przygotowaniu pozwu oraz reprezentacji w sądzie. Dzięki temu zwiększają się szanse na pomyślne rozwiązanie sprawy.
Pozbawienie spadkobierców zachowku lub obniżenie jego wysokości to skomplikowane kwestie prawne, które wymagają dogłębnej wiedzy i doświadczenia. W przypadku wątpliwości warto zwrócić się o pomoc do specjalisty, który pomoże przejść przez ten trudny proces.
Jeśli potrzebujesz porady prawnej to zachęcamy do kontaktu z naszą kancelarią kontakt@radcaprawnygdansk.com.pl lub za pomocą formularza kontaktowego.
Uwaga
Powyższe informacje stanowią opis stanu prawnego na dzień publikacji i nie są poradą prawną w indywidualnej sprawie. Stan prawny od opublikowania artykułu może ulec zmianie. Kancelaria nie ponosi odpowiedzialności za wykorzystanie wpisu w celu rozwiązania problemów prawnych. W przypadku wątpliwości zapraszam do bezpośredniego kontaktu z kancelarią.